José Saramago

José Saramago z żoną Pilar na ścianie budynku niedaleko José Saramago Fundação

José Saramago, którego pełne imię i nazwisko brzmi José de Sousa Saramago jest bez wątpienia najbardziej u nas znanym portugalskim pisarzem. Jest też jedynym jak dotąd pisarzem z Portugalli, który został wyróżniony Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Właśnie mija 16 lat od tego wydarzenia. Urodził się 16 listopada 1922 r. w wiosce Azinhaga położonej w prowincji Ribatejo, jednak gdy był dzieckiem, jego rodzice przeprowadzili się do Lizbony. Autor pisze o tym w Małym pamiętniku (2006, polskie wydanie w 2012 r.), wspominając lata spędzone na wsi, a także późniejsze powroty do miejsca swojego wczesnego dzieciństwa. Pisze tam także o tym, że "Saramago" stało się jego nazwiskiem przez przypadek. Słowo to było przydomkiem, pod którym we wsi znany był ojciec przyszłego pisarza, sprzedawca gazet, i takie nazwisko przez pomyłkę zapisano w dokumentach po narodzinach José. Ojciec pisarza nazywał się José de Sousa.

Pierwszą powieść, Terra do pecado, przyszły noblista opublikował w wieku 25 lat (jak dotąd nie ukazała się w Polsce). Początkowo działalność pisarska była tylko jedną z rzeczy, którymi zajmował się młody Saramago. Między innymi dorabiał jako tłumacz literatury zagranicznej na język portugalski, a także zapisał się do zakazanej przez Salazara Komunistycznej Partii Portugalii jednocześnie krytykując jej postulaty i założenia działalności. Całkowicie poświęcić się pisarstwu postanowił w 1975 roku, wtedy gdy stracił pracę po Rewolucji Goździków, oskarżony o sprzyjanie ideom marksistowskim.

Prócz powieści pisał też poezję, sztuki teatralne, opowiadania, przewodnik turystyczny Viagem a Portugal (Podróż do Portugalii), kroniki, dzienniki oraz książkę dla dzieci A Maior Flor do Mundo. Na podstawie powieści Baltazar i Blimunda włoski kompozytor Azio Corghi stworzył operę Blimunda.

Prawie wszystkie powieści José Saramago ukazały się w Polsce, większość dopiero po przyznaniu pisarzowi Nagrody Nobla. Ostatnia,jak dotąd, w 2013 r. ukazała się książka Kain, która portugalską premierę miała w 2009 r.

Wiele kontrowersji wzbudziła opublikowana w 1991 r. (w Polsce w 1992) powieść Ewangelia według Jezusa Chrystusa, uznana przez katolików i Kościół katolicki za bluźnierczą. W Portugalii doszło do tego, że sekretarz kulturalny rządzącej partii, Pedro Santana Lopes skreślił nazwisko pisarza z listy kandydatów do Europejskiej Nagrody Literackiej. W ramach protestu pisarz wraz z żoną (poślubioną w 1988 r. hiszpańską dziennikarką i tłumaczką Maríą del Pilar del Río Sánchez) na kanaryjską wyspę Lanzarote, gdzie mieszkał do śmierci w 2010 r.

Przełomem w „karierze” międzynarodowej pisarza była opublikowana w 1982 r. (u nas w 1993) powieść Baltazar i Blimunda, nagrodzona Nagrodą Literacką Miasta Lizbona oraz PEN Clubu. W powieści tej „niesamowite przygody [pewnej] trójki splatają ze sobą wątek miłosny z historią o uporze człowieka walczącego o swoją godność i wolność”*.

Jedną z najbardziej poczytnych książek Saramago była też powieść Wszystkie imiona (1997, polskie wydanie w 2000), w której bohater José stara się za wszelką cenę odnaleźć pewną kobietę, i choć nie ma w tym żadnego konkretnego celu, robi wszystko, by poszukiwania zakończyć powodzeniem, posuwając się do oszustwa, a nawet przestępstwa*. 

Z kolei Miasto ślepców (1995, polskie wydanie w 1998 r.) to powieść o totalitaryzmie, która została sfilmowana w 2008 r. przez Fernanda Meirellesa. W filmie zagrała fenomenalna Julianne Moore, zdolny Gael García Bernal i całkiem ciekawy Mark Ruffalo. Inna powieść, Podwojenie, została sfilmowana w 2013 r. przez Denisa Villeneuve. Film pt. Wróg miał polską premierę w sierpniu tego roku, a zagrali w nim m.in. Jake Gyllenhaal, Mélanie Laurent i Isabella Rossellini. W 2010 r. miał premierę film Embargo nakręcony na podstawie opowiadania Saramago Objecto quase.

Pozostałe powieści pisarza wydane w Polsce:

O malarstwie i kaligrafii (1977, polskie wydanie w 2010 r.)

Rok śmierci Ricarda Reisa (1984, polskie wydanie w 2000 r.)

Kamienna tratwa (1986, polskie wydanie w 2003 r.)

Historia oblężenia Lizbony (1989, polskie wydanie w 2002 r.)

Miasto białych kart (2004, polskie wydanie w 2009 r.)

Podróż słonia (2008,polskie wydanie w 2012 r.).

Od 2007 r. w Lizbonie działa José Saramago Fundação, prywatna instytucja kultury, o której napiszę innym razem, a którą warto odwiedzić w każdej chwili przynajmniej za pomocą strony internetowej. Ciekawa jest też strona internetowa A Casa JoséSaramago in Lanzarote.

Budynek, w którym mieści się José Saramago Fundação

Portret pisarza w José Saramago Fundação

W José Saramago Fundação

Karta biblioteczna José Saramago do Biblioteki Narodowej Portugalii
(zdjęcie zrobione w José Saramago Fundação)

Portret José Saramago w czytelni Biblioteki José Saramago w Instituto Politécnico de Leiria 
(fot. Walentyna Uljanowa)